डीपफेक तोतयागिरी: AI च्या वास्तवाच्या काळ्या बाजूपासून सुरक्षित कसे रहावे

एआय (AI) हा या वर्षातील सर्वात चर्चेतला शब्द आहे, आणि तो योग्यच आहे. आपण तंत्रज्ञानापासून मनोरंजनापर्यंत, दैनंदिन कामांमध्ये आणि नवनवीन शोधांमध्ये एआयचा वापर मोठ्या प्रमाणात वाढलेला पाहत आहोत. तथापि, जशी कृत्रिम बुद्धिमत्ता (artificial intelligence) अधिक प्रगत आणि सहज उपलब्ध होत आहे, तसेच तिच्यासोबत येणारे धोकेही वाढत आहेत. आज सोशल मीडिया, सेलिब्रिटी आणि राजकारण्यांच्या एआय-निर्मित जवळजवळ अचूक प्रतिमा आणि व्हिडिओंनी भरलेला आहे, ज्यामुळे काय खरे आणि काय खोटे हे सांगणे कठीण झाले आहे! हीच तंत्रज्ञान आता फसवणूक करणारे लोक डीपफेक वापरून लोकांची तोतयागिरी करण्यासाठी गैरवापर करत आहेत.

डीपफेक तोतयागिरी म्हणजे काय?

डीपफेक तोतयागिरी म्हणजे जेव्हा एखादा फसवणूक करणारा तुम्हाला पैसे देण्यास किंवा संवेदनशील माहिती शेअर करण्यास फसवण्याच्या उद्देशाने, एआय तंत्रज्ञानाचा वापर करून दुसऱ्या कोणाची तरी भूमिका साकारतो. ते मित्र, कुटुंबातील सदस्य किंवा कंपनी किंवा सरकारी अधिकारी असल्याचे भासवून असे करू शकतात.

डीपफेक, हा शब्द “डीप लर्निंग” आणि “फेक” या शब्दांपासून बनलेला आहे. हे जनरेटिव्ह ॲडव्हर्सेरियल नेटवर्क्स (GANs) नावाच्या एआय तंत्रज्ञानाचा वापर करून तयार केले जातात, जे एखाद्या व्यक्तीच्या डेटामधून शिकून बनावट परंतु अत्यंत वास्तववादी व्हिज्युअल तयार करते. यामुळे घोटाळेबाज असे खात्रीशीर ऑडिओ मेसेज किंवा व्हिडिओ तयार करू शकतात, जे वास्तवापासून वेगळे ओळखणे जवळजवळ अशक्य असते.

तोतयागिरीसाठी डीपफेकचा वापर कसा केला जातो

डीपफेक तंत्रज्ञान एखाद्या व्यक्तीच्या चेहऱ्यावरील हावभाव आणि आवाजाची नक्कल करून त्या व्यक्तीची संपूर्ण, कृत्रिम प्रत तयार करते, ज्याचा गुन्हेगार दुर्भावनापूर्ण कामांसाठी वापर करतात. तोतयागिरीसाठी डीपफेकचा वापर काही मार्गांनी केला जातो:

• ओळख चोरी (Identity Theft): चेहरा किंवा आवाज ओळखण्यावर अवलंबून असलेल्या ऑनलाइन सुरक्षा प्रोटोकॉलला मागे टाकण्यासाठी डीपफेकचा वापर केला जाऊ शकतो, ज्यामुळे गुन्हेगार दुसऱ्याच्या नावाने खाती ॲक्सेस करू शकतात, कर्ज घेऊ शकतात किंवा क्रेडिट कार्ड उघडू शकतात.
• आर्थिक फसवणूक (Financial Fraud): घोटाळेबाज बनावट आणीबाणीत पैसे मागणाऱ्या प्रिय व्यक्तीची किंवा वायर ट्रान्सफरची मागणी करणाऱ्या अधिकार-पदावरील व्यक्तीची तोतयागिरी करण्यासाठी डीपफेकचा वापर करू शकतात. हे बनावट व्हिडिओ आणि आवाज इतके खरे दिसतात आणि ऐकू येतात की, ते लोकांना फसवण्यात अविश्वसनीयपणे प्रभावी ठरतात.
• खंडणी आणि ब्लॅकमेल (Extortion and Blackmail): गुन्हेगार एखाद्या व्यक्तीचे बनावट तडजोड करणारे व्हिडिओ किंवा प्रतिमा तयार करू शकतात आणि त्यांचा वापर पैसे उकळण्यासाठी किंवा त्यांना त्यांच्या इच्छेविरुद्ध काहीतरी करण्यास भाग पाडण्यासाठी करू शकतात.
• चुकीची माहिती पसरवणे (Spreading Disinformation): डीपफेकमुळे सार्वजनिक व्यक्ती किंवा सामान्य लोक असे काहीतरी बोलताना किंवा करताना दिसू शकतात जे त्यांनी कधीच केले नाही. याचा उपयोग प्रतिष्ठेला हानी पोहोचवण्यासाठी, सामाजिक संघर्ष निर्माण करण्यासाठी किंवा बाजारात फेरफार करण्यासाठी केला जाऊ शकतो.

डीपफेक कसे ओळखावे

जरी डीपफेक जवळजवळ अचूक वाटत असले तरी, आपण अनेकदा या मुख्य चिन्हांकडे लक्ष देऊन बनावट व्हिडिओ ओळखू शकता:

• दृश्यातील विसंगती: विचित्र हालचालींवर लक्ष ठेवा, जसे की डोळ्यांची अस्वाभाविक उघडझाप किंवा चेहऱ्यावरील अनैसर्गिक हावभाव. तसेच, व्यक्तीच्या चेहऱ्यावरील प्रकाश आणि सावल्या त्यांच्या सभोवतालच्या परिस्थितीशी जुळतात का ते तपासा.
• आवाजातील संकेत: आवाजाकडे लक्ष द्या. तो सपाट, रोबोटिक किंवा विचित्र विराम असलेला वाटू शकतो. आवाज व्हिडिओशी जुळत नाही, आणि शब्द व्यक्तीच्या ओठांच्या हालचालींशी जुळत नाहीत असे दिसू शकते.
• संशयास्पद विनंत्या: कोणत्याही अनपेक्षित विनंत्यांबाबत अत्यंत सावधगिरी बाळगा, विशेषतः अशा विनंत्या ज्या पैसे किंवा खाजगी माहिती मागतात. घोटाळेबाज अनेकदा तुम्हाला त्वरित निर्णय घेण्यास भाग पाडण्यासाठी तातडीची भावना निर्माण करतात.

डीपफेकपासून स्वतःचे संरक्षण कसे करावे

 डीपफेक तंत्रज्ञान हा एक वाढता धोका आहे, परंतु आपण स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी अनेक पावले उचलू शकता.

• मल्टी-फॅक्टर ऑथेंटिकेशन (MFA) वापरा: तुमच्या खात्यांवर नेहमी MFA सक्षम करा. हे सुरक्षेचे आवश्यक स्तर जोडते, म्हणजेच जरी एखादा घोटाळेबाज बायोमेट्रिक स्कॅन पार करू शकला, तरीही त्याला तुमचे खाते ॲक्सेस करण्यासाठी दुसऱ्या प्रकारच्या व्हेरिफिकेशनची आवश्यकता असेल.
• संशयास्पद विनंत्यांची पडताळणी करा: जर एखादा मित्र किंवा सहकारी व्हिडिओ कॉल किंवा मेसेजद्वारे पैसे किंवा माहितीची असामान्य विनंती करत असेल, तर कॉल कट करा आणि दुसऱ्या, विश्वासार्ह चॅनलद्वारे त्यांच्याशी संपर्क साधा—जसे की तुम्हाला माहीत असलेल्या त्यांच्या नंबरवर त्यांना परत कॉल करणे.
• स्वतःला आणि इतरांना शिक्षित करा: डीपफेकच्या धोक्याची चिन्हे ओळखायला शिका आणि तुमच्या कुटुंबाला आणि सहकाऱ्यांनाही ते करण्यास प्रोत्साहित करा. “विश्वास ठेवा, पण पडताळणी करा” ही मानसिकता ठेवणे या घोटाळ्यांविरुद्ध तुमचे सर्वोत्तम संरक्षण आहे.

तक्रार कशी करावी

तुम्हाला जर संशय आला की तुम्हाला घोटाळ्याद्वारे लक्ष्य केले गेले आहे, तर त्वरित तक्रार करा:

PhonePe वर तक्रार करणे:

• PhonePe ॲप: हेल्प विभागात जा आणि तक्रार नोंदवा.
• PhonePe कस्टमर केअर: 80-68727374 / 022-68727374 वर कॉल करा.
• सोशल मीडियावर तक्रार करणे:
  • Twitter: PhonePe Support
  • Facebook: PhonePe Official
• तक्रार निवारण:  PhonePe तक्रार निवारण पोर्टल वर तक्रार दाखल करा.

अधिकाऱ्यांकडे तक्रार करणे:

• सायबर क्राईम सेल: सायबर क्राईम पोर्टलवर ऑनलाइन तक्रार दाखल करा किंवा 1930 वर कॉल करा.
• दूरसंचार विभाग (DOT): संशयास्पद मेसेज, कॉल किंवा व्हॉट्सॲप फसवणुकीची तक्रार संचार सारथी पोर्टल वरील ‘चक्षू’ सुविधेद्वारे करा.

महत्त्वाची सूचना — फोनपे कधीही गोपनीय किंवा वैयक्तिक माहिती विचारत नाही. जर फोनपेच्या नावाने आलेले ईमेल phonepe.com या डोमेनवरून नसेल, तर त्याकडे दुर्लक्ष करा. फसवणुकीचा संशय आला, तर त्वरित संबंधित अधिकाऱ्यांशी संपर्क साधा.